ผญาภาษิตสอนสาว

จริยธรรมของสตรีทั่วไปนั้นจะเน้นให้เห็นถึงความดีมากกว่าความงามของร่างกาย เพราะร่างกายมีการแก่ชราไปตามกาลเวลา แต่ความดีคงทนมากกว่าจะช่วยให้เจริญรุ่งเรืองได้และเน้นถึงความประพฤติและปฏิบัติตนให้มีคุณสมบัติของกุลสตรีที่ดีควรประพฤติอย่างไร ดังสุภาษิตสอนว่า

เป็นญิงนี้ธรรมเนียมให้มันคอง ตีนผมให้ลำเกี้ยงตีนซิ่นให้ลำเพียง58/ศู

(เป็นหญิงนี้จารีตให้มันงาม ผมต้องสะอาดเกลี้ยงเกล่า ชายผ้าถุงต้องเสมอกัน)

เป็นสาวนี่ธรรมเนียมคือแม่ไก่ เมี้ยนไข่ไว้ดีแล้วจั่งค่อยไป57/ศูน

(เป็นหญิงนี้ให้เหมือนแม่ไก่ เก็บไข่ไว้ให้ดีแล้วจึงค่อยไป)

เป็นญิงนี้ธรรมเนียมคือนกเจ้า ยามเมื่อบินขึ้นฟ้าขาวแจ้งจั่งค่อยเห็น

(เป็นหญิงนี้ให้เหมือนนกเจ่า เมื่อบินขึ้นฟ้าจึงเห็นเป็นสีขาว)

สุภาษิตสอนหญิงทั้งสามบทนี้ กวีได้นำเอาสัตว์ที่มีลักษณะต่างกันมาเปรียบเทียบให้เห็นว่าผู้หญิงควรกระทำตัวอย่างไร จึงจะเหมาะกับเพศภาวะของตน ชี้ให้เห็นว่าสุภาพสตรีทั้งหลายนั้น จะต้องอำใจใส่ในกริยามารยาทด้วยจึงจะสมกับเป็นสตรีที่งดงาม กล่าวคือมีน้ำใจงาม ร่างกายสะอาด แต่นั้นยังไม่พอกวีท่านยังพร่ำสอนต่อไปว่า ความกตัญญูย่อมอยู่เหนือความงามทั้งปวง ดังสุภาษิตว่า

คันว่านางหากมีผัวแล้วอย่าลืมคุณพ่อแม่ คุณเพิ่นมีมากล้นเพียรเลี้ยงให้ใหญ่มา

มารดาฮ้ายให้อดทนอย่าเคียดต่อ คุณพ่อฮ้ายให้นางน้องอย่าติง

(ถ้าเธอมีสามีแล้วอย่าลืมคุณพ่อแม่ พระคุณท่านมีมากมายที่เพียรเลี้ยงเราโตมา แม่ดุด่าให้อดทนอย่าโกรธตอบ พ่อดุด่า อย่าท้วงติง) การวังตนนั้นเป็นเครื่องมือสำคัญอีกอย่างที่จะทำให้สตรีทั้งหลายมีสง่าราศรี ปราศจากราคีคราวทั้งปวง ซึ่งจะนำมาซึ่งความภาคภูมิใจของพ่อแม่ ตลอดถึงบุคคลทั้งที่ได้พบเห็น คนโบราญอีสานมักจะอบรมสั่งสอนบุตรหลานของตนเองให้เข้าใจ จะห้ามไม่ให้ลูกสาวทำผิดศีลธรรม ดังสุภาษิตสอนว่า

ยามเมื่อเป็นสาวขึ้นฮักษาตนสงวนเพศนางเอย ให้นางปลอดอ้อยซ้อยเสมอแก้วหน่วยมณี

เพิ่นว่าเป็นสาวนี้คนดีม้นหายาก ไผผู้ปลอดอ้อยซ้อยมีหน่อยแม่นบ่หลายฯ 7/นางนุ่ม

คันว่าเป็นสาวแล้วครองสาวให้เหลียวเบิ่ง อย่าเป็นสาวฮีตบ้านแยงเข้าใส่แต่ทาง

อย่าได้เป็นสาวฮ้างสาวห่างบ่มีศรี สาวบ่มีราคาเพิ่นสินินทาท้วงฯ

ให้เป็นสาวครองบ้านกินทานเว้าม่วน ให้เป็นสาวเพิ่นย่องยอก้นย่างนำ

ให้เป็นสาวคนฮู้สัตย์เซื่อทรงศีล ให้เป็นสาวพญาอินทร์อ่านครองเมืองฟ้าฯ

เผิ่นผู้โลเลเล่นแนวเป็นญิงหัวใจหม่อ มันหากมีบ่แพ้เต็มด้าวทั่วแดน

อย่าได้พากันสร้างนำฮอยพวกบ่แม่น อย่าได้พากันซ้วนนำก้นพวกบ่ดีลูกเอยฯ 8/นางนุ่ม

อันว่าอิตถีเชื้อฝูงญิงน้อยหนุ่ม อย่าได้ไปนั่งใกล้ซายแท้บ่ห่อนดี

ซาติที่โจรมารฮ้ายใจหาญเห็นหม่อ ซาติที่เฮียวยอดไม้งวงซ้างหว่างสิเยี่ยวแท้แหล่ว

ซาติที่แหลวหลวงฮ้ายพานโตนโตถ่อย คันว่าเห็นไก่น้อยคอยเยี่ยมอยู่บ่เป็น

ซาติที่ไฟขางเผิ้งนานไปหากสิเสื่อม อย่าได้ปองอยู่ใกล้จ้ำจี้บ่ห่อนดี78/ศูน

เป็นญิงให้มีใจอ่อนน้อมคำเว้าอ่อนหวาน เทียมดั่งพธูเผิ้งหวานเลิงบ่ฮู้หล่า 79/ศูน

เป็นญิงอย่าได้ปากกล่าวต้านคำกล้าว่าชาย ให้ค่อยเอาใจตั้งคำโบฮาณสอนสั่ง

ให้มีใจอ่อนน้อมประสงค์ตั้งต่อผัวนั้นเนอ ให้คึดกลัวความฮ้ายใดดีให้คึดฮ่ำ

แม่นว่ามีโฉมฮ้ายฉันใดอย่าประมาท เป็นแต่ชาติก่อนพุ้นบุญสร้างแต่หลัง